15min. leestijd

Neuropsychologische diagnostiek en behandeling bij hersenletsel

‘Op het moment dat je begrijpt waar je naar kijkt, kun je de juiste interventies kiezen’

‘Wat veel gedragskundigen en psychologen bij de behandeling en begeleiding van mensen met hersenletsel bezighoudt, is toch wel de vraag wat de invloed van dit letsel is op het gedrag en de emoties van hun patiënten’, constateert Haike Van Stralen. ‘Daar meer vanaf weten is inderdaad belangrijk omdat inzicht je aanpak stuurt’, voegt Annelies Buhrmann daaraan toe. ‘Op het moment dat je begrijpt waar je naar kijkt, kun je de juiste interventies kiezen, de juiste prognose geven, en snappen aan welke knoppen je het eerst moet draaien.’
Haike en Annelies zijn beide klinisch neuropsycholoog en docent van de cursus Neuropsychologische diagnostiek en behandeling bij hersenletsel van PAO. In dit interview nemen Haike en Annelies je mee in de toegevoegde waarde van neuropsychologische diagnostiek en behandeling voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel.

De volgende topics komen aan bod:

De noodzaak van neuropsychologische diagnostiek
De belangrijke rol van gedragskundigen
Van wetenschap naar werkvloer
De cursus
De juiste dingen doen

De noodzaak van neuropsychologische diagnostiek
‘Als concreet voorbeeld moest ik gelijk denken aan een patiënt die ik gisteren zag’, borduurt Annelies voort op haar uitspraak dat inzicht de aanpak stuurt. ‘Een man van 65 jaar die achterdocht is gaan ontwikkelen. Achterdocht kan natuurlijk bij allerlei psychiatrische beelden voorkomen. Maar bij deze man was de achterdocht, kwamen we na onderzoek achter, gerelateerd aan een geïsoleerde geheugenstoornis in het kader van een neurodegeneratieve aandoening. Nieuwe informatie kan hij niet meer onthouden waardoor hij niet begrijpt waarom in het hier en het nu de dingen gaan zoals ze gaan. Daarbij vult hij de hiaten zelf in, en wordt beschuldigend naar anderen. Omdat je het inzicht hebt in waar de achterdocht vandaan komt, is je verhaal, je aanpak en je interventie, maar ook wat dit betekent voor de toekomst, heel anders dan wanneer de achterdocht een symptoom zou zijn van bijvoorbeeld van een psychose. Het inzicht dat de man achterdocht ontwikkelt vanuit een geheugenstoornis bepaalt uiteindelijk wat je gaat behandelen.

Wat is behandelbaar?
‘Als je dan het inzicht hebt in wat er speelt bij een patiënt,’, vertelt Annelies verder, ‘is een volgende vraag die opkomt “Wat is daarvan behandelbaar en wat niet?” Zeker als iemand hersenletsel heeft. Daar blijven mensen immers last van hebben. Maar omdat de gevolgen van het hersenletsel kunnen lijken op andere beelden, is het best een puzzel. Onderneemt iemand geen activiteiten vanwege een depressie of is er iets beschadigd in de hersenen waardoor het initiatief nemen aangedaan is? Als neuropsycholoog zit je echt op het snijvlak van de psyche en de neurologie.’ Haike: ‘Wanneer het niet nemen van initiatief meer een gevolg is van het hersenletselstuk, dan steek je de behandeling veel meer in op de context. Hoe kan je die aanpassen waardoor de patiënt wel die stap kan zetten om activiteiten te ondernemen?’

Wat als een behandeling niet aanslaat?
Wanneer er zonder duidelijke aanwijzing voor de oorsprong van het gebrek aan initiatief nemen, wordt aangenomen dat het een gevolg is van de depressieve klachten die de patiënt heeft, zal de behandeling die wordt gestart niet aanslaan. Dat kan grote gevolgen hebben. Annelies: ‘Het meest schrijnende is dat patiënten gedemoraliseerd raken. In behandeling gaan voor een probleem is kwetsbaar en moeilijk. Dat vraagt iets van mensen. Dat ondanks een enorme inzet, het behandeleffect uitblijft, ontmoedigt. Los van dat het de zorg en de samenleving heel veel geld kost, is dat heel tragisch voor patiënten, en ook wel een beetje voor de behandelaars. Die raken ook gedemoraliseerd.’

Juiste behandeling, groot effect
Een mooi voorbeeld waarbij dankzij neuropsychologisch onderzoek de juiste behandeling een groot effect heeft, is een voorbeeld van een jonge vrouw met hersenletsel. Haike: ‘Tijdens haar opname in het ziekenhuis op de afdeling neurologie, was ze behoorlijk agressief en echt niet goed te hanteren. Daardoor werd ze ook als lastig beschouwd. Soms kunnen mensen door hersenletsel inderdaad heel ontremd raken. Dus dat de sociale afstemming niet meer goed loopt of dat ze een kort lontje krijgen. Maar dat paste niet direct bij de locatie van het hersenletsel dat op de scan zichtbaar was. In ieder geval niet in de mate waarin zij dat had. Door met neuropsychologisch onderzoek goed te kijken naar haar denkfuncties kwamen we erachter dat ze moeite had met het onderdrukken van emoties en gedrag, en dat ze een posttraumatische stressstoornis had. Ze was altijd heel goed in staat geweest om de impact van de traumatische gebeurtenissen die ze 10 tot 15 haar terug had meegemaakt, te onderdrukken. Nu lukte dat niet meer. De remming die ze had was door het recente hersenletsel niet meer zo goed afgesteld waardoor ze al die heftigheid van vroeger continu voelde en ook uitte.

Waar je bedacht op moet zijn
‘Uiteindelijk hebben we dat goed weten te behandelen’, vertelt Haike verder over haar patiënte. ‘Niet dat de ontremming is verdwenen. Dat is niet meer te herstellen, maar de heftige lading van de PTSS is eraf.’ ‘Hersenletsel kan dus, net zoals nieuwe traumatische ervaringen oudere trauma’s kunnen triggeren, ervoor zorgen dat de heftigheid van traumatische gebeurtenissen van in dit geval 10 tot 15 jaar geleden weer in alle heftigheid naar boven komen’, benadrukt Annelies. ‘Daar moet je bedacht op zijn. Je moet dus weten dat je daarop moet letten.’

Oog voor de voorgeschiedenis
Buiten de bekende zorgplekken in de ggz, het ziekenhuis en revalidatie- en expertisecentra om is er een grote groep mensen met hersenletsel die niet geselecteerd wordt op het letsel maar op de gedragsproblemen of beperkingen in het cognitief functioneren die ze laten zien. ‘In principe vind je op iedere werkplek, op iedere woonzetting, mensen die hersenletsel hebben. Maar dat is vaak niet het meest vooraanstaande probleem of het is niet bekend’, legt Haike uit. ‘In de forensische populatie is veel onderzoek gedaan naar hoeveel mensen die een delict hebben gepleegd of tbs hebben gehad, in hun voorgeschiedenis hersenletsel hebben opgelopen. Daaruit kwam 30 tot 88%. Dat is natuurlijk giga. Dit betekent dus ook dat niet altijd wordt herkend dat er hersenletsel in de voorgeschiedenis speelt. Daarom is het denk ik voor iedereen die patiënten heeft bij wie je je afvraagt wat er precies speelt, belangrijk aandacht te besteden aan de voorgeschiedenis van deze patiënten. De patiëntengroep met een combinatie van hersenletsel en psychische problemen wordt ook groter omdat er steeds meer levensreddende interventies beschikbaar zijn, bijvoorbeeld na een beroerte.’

De belangrijke rol van gedragskundigen
Tegelijkertijd is de zorg sterk in beweging. Annelies: ‘Zo heb je de ontwikkeling van de juiste zorg op de juiste plek ingegeven door het Integraal Zorgakkoord. Dit betekent dat je als instelling zorg verleent conform de gedefinieerde zwaarte. En niet bijvoorbeeld relatief eenvoudige zorg in een hoog complexe, duur betaalde, hoogspecialistische setting doet. Daarnaast heb je binnen de ggz het zorgprestatiemodel dat vooral de indirecte tijd bij diagnostiek voor instellingen heel duur maakt. Uit de net genoemde casuïstiek van de man die achterdocht ontwikkelt en de vrouw die na hersenletsel haar emoties en gedrag niet meer kan remmen, kun je afleiden dat diagnostiek voor gedragskundigen juist heel belangrijk is.

Nauw verbonden met de werkvloer
‘Daarnaast’, gaat Annelies verder, ‘zijn gedragskundigen in mijn beleving heel nauw verbonden met de werkvloer. Ze hebben de teams en patiënten goed in het oog en worden veel meer dan psychologen ingezet richting teams. Waar gedragskundigen in hun rol het verschil kunnen maken en ongelooflijk goed in zijn, is in het onderscheid tussen welk gedrag van de patiënt beïnvloedbaar is en welk gedrag niet, en vervolgens het team daarop instrueren en aansturen. Als het gaat om mensen met hersenletsel of nog niet onderkend hersenletsel, hopen we dat onze cursus daar een gedegen theoretische basis voor biedt.’

Van wetenschap naar werkvloer
Annelies en Haike hebben beide korte lijntjes met de wetenschappelijke ontwikkelingen op hun vakgebied en constateren dat de weg van onderzoek naar praktijk in de regel lang duurt. Haike: ‘Tussen fundamenteel onderzoek en een evidence-based behandeling zitten veel stappen. Dat is goed, maar daardoor kan het lang duren voordat een nieuwe behandeling beschikbaar is voor toepassing in de praktijk. Een voorbeeld is neuromodulatie bij depressie. Daarvan wordt verwacht dat het bijdraagt aan de genezing van depressie. 10 tot 15 jaar geleden zat deze methode echt nog in de onderzoeksfase. Daarnaast zie je helaas ook dat iets wat fundamenteel onderzocht is niet altijd betekent dat het uiteindelijk ook bijdraagt aan een verbeterd functioneren van een patiënt. Dat is een moeilijke stap. Een voorbeeld waar wij mee te maken hebben bij hersenletsel is functietraining waar in het verleden heel veel onderzoek naar is gedaan. Daarvan zie je dat het op een heel specifieke functie wat verbetering laat zien maar dat het resultaat niet generaliseert.’

Een meer holistische blik
‘Binnen ons vakgebied spelen op het terrein van diagnostiek en behandeling van mensen met niet aangeboren hersenletsel momenteel drie ontwikkelingen die ik zelf heel interessant vind’, neemt Annelies het woord van Haike over. ‘De eerste is dat we, heel anders dan 40 jaar geleden toen we naar functie en lokalisatie keken, zijn gaan begrijpen dat het veel meer om netwerken gaat. Het simplistische locatie-denken hebben we losgelaten. De tweede ontwikkeling, waar ik enorm blij van word, is het besef dat hersenen in een systeem zitten; in iemand die er al een heel leven op heeft zitten met ervaringen, hechting, en zere plekken in de persoonlijkheid. De blik wordt meer holistisch.’

Meer valide testen
Een andere mooie ontwikkeling is, vindt Annelies, dat er binnen de neuropsychologie steeds meer naar gestreefd wordt om tests meer valide te maken door dichter bij wat het dagelijks leven vraagt te blijven. ‘Je kan bijvoorbeeld het geheugen onderzoeken door een woordenlijst aan te leren, en te testen hoeveel iemand daar nog van weet. Dat doe ik overigens nog steeds op de Geheugenpoli. Maar er is ook een streven naar meer valide diagnostiek die gebruikmaakt van virtueel reality en bijvoorbeeld iemand door een supermarkt laat lopen om te kijken hoeveel de persoon nog weet van het boodschappenlijstje. Deze manier van testen zal in de toekomst denk ik steeds meer gebruikt worden. En dat is goed. Want er is soms een behoorlijke discrepantie tussen wat wij met ons cognitieve onderzoek meten en de functies waar een beroep op wordt gedaan in het dagelijks leven.’

Toekomst van testen
‘Vroeger had je meer een eenduidige vraag voor alles. Bijvoorbeeld “Wat is het cognitief functioneren?”, vult Haike aan. ‘Nu betrekken we de context er veel meer bij. De vraag “Is er sprake van dementie?”, verlangt een heel ander onderzoek dan de vraag “Heeft iemand die een ongeluk heeft gehad in het dagelijks leven last van geheugenklachten?” Deze vraag heeft een heel andere blik nodig dan de vorige vraag. Daar zijn we echt beter in geworden. En, daar liggen nog grote ontwikkelingen in het verschiet.’

Check de startdatum van de eerstvolgende cursus

De cursus Neuropsychologische diagnostiek en behandeling bij hersenletsel
In de cursus komen de nieuwe ontwikkelingen binnen de neuropsychologie waar Annelies en Haike bovenop zitten zeker voorbij. Daarnaast leren de cursisten veel van elkaar. Haike: ‘Voorheen was de cursus gericht op psychologen. Nu we de cursus ook voor gedragskundigen open hebben gesteld zien we een enorme kruisbestuiving ontstaan. Er wordt bijvoorbeeld actief gewerkt met een eigen casus. Op de vraag hoe je de resultaten daarvan kan verbeteren, zie je dat mensen vanuit een andere opleiding of andere werksetting heel creatieve ideeën hebben. Daar leren Annelies en ik ook weer van. Sommige tips en ideeën waar cursisten in de vorige editie van de cursus mee kwamen waren echt nieuw voor mij.’

De juiste dingen doen
Wat de cursisten uit heel verschillende werkomgevingen bindt is dat iedereen in zijn werk te maken heeft met mensen met hersenletsel en neuropsychologisch onderzoek. Annelies: ‘Een groot deel van onze cursus gaat over hoe je de diagnose kunt aanscherpen, specificeren of verbeteren, zodat binnen de organisaties waar de cursisten werken de juiste dingen kunnen worden gedaan. Dat er geen geld verspild wordt aan behandelingen die niet werken en patiënten en personeel niet gedemoraliseerd worden. Ik denk dat organisaties daar mooie stappen in kunnen maken door hun professionals te scholen in de neuropsychologische diagnostiek, en door in te zetten op functiedifferentiatie zodat je in de verschillende lagen van zorg kan voorzien. Niet iedere patiënt heeft een psycholoog nodig of een specialist of een gedragskundige. Dus dat je per patiënt kunt differentiëren en dat je elkaar kunt aanvullen en multidisciplinair kan samenwerken.’

Het verschil maken
‘Kennis en kunde van neuropsychologie, diagnostiek en indicatiestelling kunnen voor patiënten echt het verschil maken’, benadrukt Haike. ‘Zeker op het moment dat je ziet dat mensen twee of drie keer niet gereageerd hebben op een behandeling, is goede diagnostiek gewoon essentieel. Ook al staat diagnostiek onder druk, ik hoop dat iedereen daarvoor blijft staan zodat we elkaar, onze patiënten en de maatschappij niet gaan bezighouden met niet-doelmatige dingen doen.’

Direct toepassen in je eigen praktijk
In de cursus Neuropsychologische diagnostiek en behandeling bij hersenletsel doorloop je in vier klassikale dagen de verschillende fases van het proces dat je ook in de klinische praktijk doorloopt. Van diagnostiek naar indicatiestelling en behandeling. De 4 klassikale cursusbijeenkomsten zijn verweven met een online programma en het lezen van literatuur, afgestemd op de onderwerpen die in de klassikale bijeenkomsten worden behandeld. Tijdens elke cursusdag ga je intensief aan de slag met de vertaling van de theorie naar de praktijk zodat je na elke cursusbijeenkomst de volgende dag op je werk dit direct kunt toepassen.

Brede blik op neuropsychologie
Tijdens de cursus word je begeleid door een enthousiast team van vier docenten met ieder hun eigen expertise binnen de neuropsychologie. Naast Annelies en Haike, maken Helen Anema, specialist in de neuropsychiatrie, en Maaike Verberne, gespecialiseerd in neuropsychologische diagnostiek en behandeling van epilepsie, hier onderdeel vanuit. Zo krijg je een breed beeld van wat dit vak kan bijdragen aan de behandeling van mensen met hersenletsel.

De cursus Neuropsychologische diagnostiek en behandeling bij hersenletsel in het kort:

Interpreteren van neuropsychologische diagnostiek
Diagnostiek, begeleiding en behandeling van mensen met niet aangeboren hersenletsel (NAH)
Klinisch redeneren vanuit het verklaringsmodel hersenen-cognitie-gedrag
Een eigen casus inbrengen waarmee je het gehele proces van diagnostiek, indicatiestelling en behandeling doorloopt.
Na elke klassikale cursusbijeenkomst kun je wat je hebt geleerd direct toepassen in je eigen werkpraktijk.

Check de startdatum van de eerstvolgende cursus

Over Annelies Buhrmann en Haike van Stralen
Annelies Buhrmann is klinisch neuropsycholoog. Ze heeft ruime werkervaring opgebouwd binnen de specialistische ggz. Nu werkt ze bij het Diakonessenhuis in Utrecht, afdeling Medische Psychologie. Naast de psychologische behandeling van mensen met lichamelijke ziekten, werkt Annelies op de Geheugenpoli en voor het team neuropsychologie. Ook doet ze wetenschappelijk onderzoek naar de rol van het cerebellum in cognitief, gedragsmatig en emotioneel functioneren. Voor GZ-psychologen en KNP’ers in opleiding, verzorgt Annelies supervisie en/of werkbegeleiding.

Haike van Stralen is eveneens klinisch neuropsycholoog. Ze is werkzaam binnen de Specialistische ggz bij Pro Persona neuropsychiatrie. Haike heeft veel ervaring in diagnostiek bij mensen met hersenletsel en psychische klachten. Daarnaast werkt ze als behandelaar en is zij betrokken bij het verbeteren van zorg en beleid. Haike combineert deze werkzaamheden met wetenschappelijk onderzoek naar stoornissen in het lichaamsbewustzijn bij hersenletsel. Op dit onderwerp is ze ook gepromoveerd. Daarnaast is ze betrokken bij ander wetenschappelijk onderzoek omdat zij het belangrijk vindt om zich zo breed mogelijk te blijven oriënteren.

Meer over: