Lichaamsgericht werken

‘Door veel te praten kun je veel verstoppen, maar het lichaam liegt niet’

‘Wat ik zo mooi vind aan lichaamsgericht werken is dat je via het doorvoeld weten meer invloed kunt uitoefenen dan via het cognitief weten alleen. De methode kan daarmee als aanvulling op een verbale psychotherapie van toegevoegde waarde zijn, omdat je via een doorleefde ervaring in het lichaam een onbewuste laag kunt aanboren waar je pratend moeilijker bij komt.’ Aan het woord is lichaamsgericht psychotherapeut en coach Hetty Broeders. Samen met arbeids- en organisatiepsycholoog, en yogadocent Inge Dessing vormt ze het docententeam van de PAO-cursus Lichaamsgericht werken. ‘Mensen kunnen met lichaamsgericht werken in korte tijd heel diep komen en nieuwe ervaringen opdoen die kunnen leiden tot een blijvende verschuiving in hoe zij met situaties, zichzelf en hun lijf omgaan.’

‘De uitspraak “Achter de sluiers van de taal ligt de waarheid van het lichaam” geeft volgens Hetty precies aan welke impact lichaamsgericht werken kan hebben. ‘Door veel te praten kun je veel verstoppen, maar het lichaam liegt niet. Het weer leren voelen via het lichaam is essentieel voor mensen die hun gevoel weggestopt hebben.’

Het lichaam als kompas
‘In alles wat je doet en uitdrukt, laat het lichaam heel onomwonden zien hoe je met je lijf omgaat, en daarmee met jezelf in een situatie. Het lichaam heeft veel wijsheid in zich. Het is ons gevoelsorgaan en het heeft zijn eigen geheugen. Sommige mensen gaan, afhankelijk van hun geschiedenis en ontwikkeling, heel erg in hun hoofd zitten waardoor ze voeling met hun lichaam kwijtraken. Lichaamssignalen geven heel helder aan wat wel en niet goed voor je is, wat wel en niet bij je past.

Je kunt je lichaam als het ware als kompas gebruiken bij het maken van keuzes. Daarom is het heel belangrijk om deze relatie met het lichaam weer te herstellen. Als je weet hoe je met je lichaamssignalen kunt omgaan, daarnaar kunt luisteren en naar kunt handelen, dan heb je keuzevrijheid.’

Praktijkvoorbeeld: handelen naar lichaamssignalen
Hetty: ‘Je komt een kamer binnen waar een groep mensen bij elkaar zit. Je buik trekt zich meteen samen. Je voelt dat er een sfeer hangt die om te snijden is en in een reflex vraag je jezelf af “Wat is hier aan de hand?” Met deze vraag reageer je op het signaal dat je lichaam via je buik afgeeft. Als je je daarvan bewust bent, kun je daar op verschillende manieren mee omgaan. Je kunt de keuze maken om rechtsomkeer te maken. Of toch de kamer binnen te gaan en wat jij signaleert op een gegeven moment benoemen. Als dat beide niet mogelijk is, kun je bijvoorbeeld naar je buik gaan ademen, heel rustig de ruimte innemen in je stoel, en je handen op je buik leggen om je voor de negatieve sfeer af te schermen.’

Het verschil tussen bewegingsgericht en lichaamsgericht werken
Vanuit haar achtergrond in de psychomotorische therapie wil Hetty, voordat ze verder inzoomt op lichaamsgericht werken, het onderscheid maken tussen bewegingsgericht werken en lichaamsgericht werken. En daarbij vertellen waarom dit onderscheid belangrijk is. ‘Bij bewegingsgericht werken maak je gebruik van sport, spel en andere bewegingsvormen met vaak een meer expressief karakter. Bij lichaamsgericht werken zet je methoden in die direct op het lichaam aangrijpen, zoals ontspanningsoefeningen, massage, ademhalingsoefeningen, mindfulness, focussen, body dialogue … Ja er zijn er heel veel. Ook allerlei soorten oefeningen binnen de haptotherapie vallen eronder. Deze methoden zijn meer gericht op het naar binnen gaan, op het voelen, op het ervaren om van daaruit in contact te komen met de wijsheid van het lichaam.

Het lichaamsbewustzijn trainen
‘Met lichaamsgerichte methoden kun je onder meer het lichaamsbewustzijn trainen, door te leren ontspannen, bewust te worden van je ademhaling, opnieuw te leren je lichaam te voelen en te begrijpen. Door deze dialoog met je lichaam aan te gaan, ga je jezelf in je levensgeschiedenis, in situaties in het dagelijks leven beter begrijpen en kun je anders gaan handelen. Zoals het aangeven van wat je wel en niet fijn vindt.
Bij ernstige klachten, zoals een trauma, start je vaak eerst met bewegingsgerichte methoden omdat dit veiliger is. Bewegen doen we elke dag en dat maakt dat deze methoden dichterbij ervaringen staan die iemand al kent.  Van daaruit kan je voorzichtig uitbouwen zodat de cliënt de controle over zijn lijf kan blijven behouden. Expressief werken met het lichaam door middel van sport, spel en bewegen, is daardoor vaak minder bedreigend dan direct naar ‘binnengaan’, omdat de mogelijkheid bestaat dat je direct een trauma aanraakt.
In deze 3-daagse cursus gaan we aan de slag met laagdrempelige methoden die van toegevoegde waarde kunnen zijn bij klachten en vraagstukken die minder zwaar zijn dan psychiatrische aandoeningen en ernstige psychosociale problemen.’

Praktijkvoorbeeld: uit het keurslijf van moeder
Hetty: ‘Als kind werd het leven van deze cliënt heel erg bepaald door moeder. Zij bepaalde wat wel en niet mooi was, wat wel en niet goed was, wat wel en niet passend was qua gedrag. De cliënt merkte dat hij zich daardoor binnen zijn werk heel gemakkelijk aanpaste aan anderen, en eigenlijk niet zo goed wist wat hij nou eigenlijk ergens van vond of zelf wilde. Hij vond het moeilijk zijn grenzen aan te geven en stelde zich meer dienend op. Zijn wens was om uit het keurslijf van moeder te komen. Letterlijk.
We zijn toen begonnen met allerlei lichaamsbewustzijnsoefeningen om het voelen van lichaamssignalen te trainen. Naarmate de man zijn lichaam weer beter kon voelen, zijn we gaan kijken naar de betekenis van de verschillende lichaamssignalen die hij voelde. Op die manier leerde hij heel duidelijk vanuit zijn eigen lichaam te ervaren wat bij hem past, wat hij wil en wat hij wel of niet fijn vindt. Dat is hij toen gaan toepassen in zijn werk.’

Op een diepere laag onderzoeken
‘De cliënt in dit voorbeeld wist eigenlijk wel waar zijn klachten mee te maken hadden, maar het lukte niet zijn gedrag te veranderen. Vaak wordt gezegd dat als je je bewust bent van de oorzaak van je klachten, je van je klachten kunt afkomen. Maar dat is niet altijd zo. We zijn ons vaak erg bewust, en cognitief kunnen we heel veel doen. Je kunt jezelf ander gedrag aanleren of met een bepaald gedrag stoppen. Bij angsten bijvoorbeeld helpt cognitieve gedragstherapie om van belemmerend  gedrag af te komen. Als je op een diepere laag met lichaamsgericht werken onderzoekt waardoor je de angst hebt opgelopen, hoef je minder met je hoofd te werken om je angstgedrag te stoppen. Op basis van deze nieuwe doorleefde ervaring, verandert je gedrag veelal als vanzelf. Dit gedrag valt ook meer samen met je authentieke zelf.’

Voor welke problematieken en vraagstukken?
De methodes die naar voren komen in de PAO-cursus kunnen ingezet worden bij verschillende soorten klachten en vraagstukken. Hetty: ‘Denk aan mensen die zich in contact met anderen altijd heel sterk opstellen of sterk rationaliseren omdat ze hun gevoel niet durven te tonen. Of aan mensen die moeilijk hun ruimte kunnen nemen of grenzen aan kunnen geven waardoor ze het moeilijk vinden om voor zichzelf op te komen. Maar ook aan mensen die heel gevoelig zijn, die snel moe worden of met lichamelijke klachten reageren, mensen die spanningsklachten, stress of ademhalingsklachten ervaren, bijvoorbeeld een burn-out. Verder kun je denken aan mensen die herhaaldelijk last hebben van gedragspatronen die ze als vervelend ervaren, zoals snel geïrriteerd raken, conflictvermijdend opstellen, twijfelen aan of ze dingen wel goed genoeg doen, controleren of veel verantwoordelijkheid voelen. Lichaamsgericht werken kan bij dit soort problematieken een nieuwe opening geven wanneer je het in combinatie met je gangbare, vaak verbale methode gaat toepassen.

Praktijkvoorbeeld: weer laten voelen
Hetty: ‘Bij een cliënt is heel veel aan de hand op haar werk, en thuis heeft ze te maken met een ernstige situatie met haar man. Ze vertelt dit allemaal zonder een traan te laten, op een toon alsof het bij wijze van spreken de gewoonste zaak van de wereld is. Door bijvoorbeeld als therapeut alleen al te zeggen “Goh wat is het ongelooflijk veel wat je op dit moment meemaakt”, stop je haar manier van praten en denken. Je zet als het ware een spaak in het wiel, waardoor er rust komt. Dan pas kan de cliënt gaan voelen en komen er tranen. Je kunt in plaats van in het gesprek een verbale interventie te doen ook kiezen voor een lichaamsbewustzijn oefening. Daardoor kan ze ineens gaan voelen hoe ongelooflijk moe ze is, wat ze allemaal te dragen heeft en dat ze eigenlijk op instorten staat. Zo wordt via haar lichaam direct voelbaar en zichtbaar hoe de vrouw met haar situatie omgaat en waar haar klachten mee te maken hebben.’

Over de drempel stappen
Om gedragsdeskundigen, psychologen en coaches intensief kennis te laten maken met lichaamsgericht werken, bieden Hetty en Inge in de PAO-cursus diverse methodieken aan en komen een aantal essentiële thema’s voorbij. Zo kun je ervaren of deze benadering voor jou van toegevoegde waarde is. Hetty: ‘Allereerst helpen we de cursisten over de drempel heen te stappen om letterlijk van hun stoel te komen. Psychologen, gedragsdeskundigen en coaches zijn immers vaak verbaal georiënteerd. Dus van hun stoel afkomen en oefeningen gaan doen is best een stap.
Een andere belangrijk thema is een veilige benadering van het lichaam. Het lichaam is ons hele zijn. Daarmee word je geboren, daaraan wordt heel veel beleefd en daar ontwikkel je je mee als relatie-instrument tot de wereld. Dat vraagt om een passende benadering. De stappen en de taal die daarvoor nodig zijn, komen daarom ook aan bod. Zo leer je voor jouw cliënten een veilige omgeving creëren.

Daarnaast gaan cursisten aan de slag met methodieken die ze zeker toe kunnen passen bij een aantal cliënten in hun eigen behandelpraktijk. Verder besteden we aandacht aan vragen die je tijdens de intake kan stellen met betrekking tot het lichaam in de breedste zin van het woord, zodat al vanaf het begin van de behandeling het lichaam kan worden betrokken.

Aan den lijve zelf ervaren
‘Uiteraard laten we de cursisten de methoden zelf ervaren. Zo ontstaat het doorleefd weten wat essentieel is om lichaamsgericht werken in te kunnen zetten bij anderen. Op die manier krijgen cursisten tegelijkertijd voeling met de methoden die het beste bij hen passen. Dat is per persoon verschillend. Als lichaamsgericht werken überhaupt niet bij je past, dan is het verstandig om het niet te gaan doen. Het lichaam is heel sensitief. Als je je niet senang voelt als therapeut of coach met deze benadering, voelen cliënten dat meteen.’

Om alvast een idee te krijgen of lichaamsgericht werken van toegevoegde waarde kan zijn voor jouw behandelingspraktijk, kun je jezelf de volgende drie vragen stellen:

Bij welke cliënten kun je je voorstellen dat het toepassen van lichaamsgerichte methodieken een aanvulling zou kunnen zijn op je huidige behandelingsmethodieken waardoor je mogelijk een stap verder kan komen?
Bij welke cliënten met wie je recent een traject hebt afgerond, heb je het idee dat je een stukje niet hebt kunnen bereiken wat met lichaamsgericht werken wellicht wel was gelukt? En wat zou je dan willen leren?
Hoe is het verhaal van jouw lichaam geweest in je persoonlijke en professionele ontwikkeling? Welke plek heeft je lichaam daarin gehad en welke plek heeft het nu?