Ervaringsdeskundige inzet in leiderschap, advies en bestuur

‘Het maakt een organisatie sensitiever voor wat er nodig is om aan te sluiten bij wat cliënten aan zorg nodig hebben’

Organisaties die oog hebben voor ervaringsdeskundigheid, en in bredere zin voor de maatschappelijke aspecten van zorg, zijn beter in staat de zorg op een persoonlijke en toegankelijke manier om een cliënt heen te plooien. Volgens Pieter Verdoorn is dit het perspectief dat de zorg een menselijker gezicht geeft. Samen met Marjo Boer, Irene van der Giezen en Klazine Tuinier vormt Pieter het docententeam van de opleiding Ervaringsdeskundige inzet in leiderschap, advies en bestuur, een samenwerking tussen Howie the Harp en PAO Psychologie. ‘Door als bestuurder met een eigen ontregelende levenservaring vanuit dit perspectief te kijken naar de zorg, de organisatie zelf en de omgang met cliënten, ontstaat een breder beeld. Dat helpt de organisatie beter aan te sluiten op zowel medewerkers als cliënten.’

Van ervaringskennis naar ervaringsdeskundigheid
Ervaring met een ontwrichtende levensgebeurtenis of psychisch lijden. Daar kies je als mens niet voor. Het overkomt je. Maar het ontsluiten van de kennis die is opgedaan tijdens die ervaring, zorgt ervoor dat iemand ervaart dat het niet alleen maar een zware tijd is geweest, maar dat het ook iets op kan leveren, ondanks dat die persoon het misschien liever niet had meegemaakt. Pieter: ‘Dat je na een zware tijd in staat bent om erop te reflecteren, en daar voor jezelf kracht uit te halen door het om te kunnen zetten naar je werk of naar inzicht in jezelf, is denk ik het meest krachtige van ervaringskennis, wanneer je kijkt naar wat het voor individuen kan betekenen.

Ervaringskennis in de organisatie
‘De kracht van ervaringskennis op organisatieniveau’, gaat Pieter verder, ‘geeft de zorg heel kort samengevat een menselijker gezicht. Als je ervaringskennis in je organisatie benut – denk aan ervaringen met zorg, opnames, begeleiding, de reactie op een diagnose – organiseer je een soort interne feedback. Mensen die van binnenuit weten hoe het is om ondersteuning te krijgen en daarvan vinden dat het anders of beter kan, en dat ook met anderen kunnen delen, kunnen enerzijds veel scherper aangeven wat van belang is in ondersteuning, en hoe het beter kan. Anderzijds geeft het cliënten een nieuw perspectief en hoop op de toekomst; je kunt leren leven met wat je is overkomen in plaats van daar helemaal door beheerst te worden.’

Ervaringsdeskundige
Ervaringskennis is een brede bron waaruit geput kan worden. ‘Daar zit persoonlijke ervaringskennis in’, legt Pieter uit. ‘Maar ook de kennis van anderen. Dat is de collectieve ervaringskennis die je ontwikkelt door bijvoorbeeld in een trainingsgroep verhalen uit te wisselen, maar ook ervaringen te delen over bijvoorbeeld stigmatisering, uitsluiting, de diagnose, of de manier waarop psychiaters of psychologen werken. Hoe je die kennis vervolgens benut in je professie en in je rol, noemen we ervaringsdeskundigheid.’

Het nut van opleidingen tot ervaringsdeskundigheid
Het benutten van ervaringskennis en de eerste opleidingen tot ervaringsdeskundige komen voort uit de antipsychiatrie en de cliëntenbeweging binnen de psychiatrie in Amerika, die zich vanaf de jaren ’60 begonnen te roeren. Aan de oprichting in 1995 van Howie the Harp, een Amerikaanse opleider tot ervaringsdeskundigheid, is jarenlang veel protest tegen de behandeling van cliënten in deze tak van de geestelijke gezondheidzorg voorafgegaan. ‘Zeker als het ging om opnames’, benadrukt Pieter. ‘Cliënten hadden geen rechten en konden geen regie voeren over hun eigen leven.’

Een goede vertaling maken
De eerste opleidingen tot ervaringsdeskundigheid in Nederland dateren van de jaren ’90. Howie the Harp begon twaalf, dertien jaar terug. ‘Deze opleidingen werden net als in Amerika geïntroduceerd in de psychiatrie’, vertelt Pieter. ‘Nu zie je dat ervaringsdeskundigen zich uitbreiden naar welzijn, gemeentes, het UWV, en de gehandicaptenzorg.’ Of een opleiding nodig is om als ervaringsdeskundige aan de slag te gaan, daar verschillen de meningen over. Pieter: ‘Ik denk dat je met persoonlijke vorming en reflectie heel ver kan komen, maar dat een opleiding wel helpt om ervaringsdeskundigheid te vormen. Een opleiding helpt om het goed te kunnen doen, maar is mijns inziens geen voorwaarde.’

Ervaringsdeskundigheid op elk organisatieniveau
De huidige neiging om steeds hogere eisen te stellen en dus hogere opleidingsniveaus te vragen, daar is Pieter niet voor. ‘Het is in algemene zin goed dat er op verschillende niveaus wordt opgeleid. Maar ik denk dat je je daarbij vooral af moet vragen, wat je met hogere opleidingen wil bereiken. Mensen met een mbo-achtergrond zijn heel goed in staat om contact te maken en in de praktijk die ervaringsdeskundigheid uit te voeren. Dat hoeft niet per se door niveau 4, 5 of 6 opgeleide medewerkers te gebeuren. Uiteraard heb je ook iets te doen op de andere lagen in je organisatie. Daarvoor is het goed dat er een masterleiding ervaringsdeskundigheid is. Elk organisatieniveau heeft zijn eigen specifieke vertaling van ervaringsdeskundigheid.’

Hoe ervaringsdeskundigheid bijdraagt aan kwaliteit
Terugkomend op de Amerikaanse ontstaansgeschiedenis van ervaringsdeskundigheid en het ontbreken van zelfregie dat hieraan ten grondslag lag, komt al snel de vraag naar boven of ervaringsdeskundigheid daadwekelijk bijdraagt aan meer zelfregie voor cliënten. Maakt het een verschil? Het zorgsysteem dat die zelfregie naar de achtergrond drukt, is een belangrijk onderwerp in veel opleidingen tot ervaringsdeskundige. Ook in de opleiding van PAO Psychologie en Howie the Harp over ervaringsdeskundige inzet in leiderschap, advies en bestuur.

Het zorgsysteem
Pieter: ‘Het zorgsysteem heeft zoveel kenmerken die de mens vervreemden van zichzelf omdat cliënten aan van alles moeten voldoen om zorg te ontvangen. Ook zorgmedewerkers hebben daar last van. Een voorbeeld daarvan is de tijd die besteed moet worden aan het maken van rapportages, uren schrijven en aan doelen werken, met als gevolg beperkte tijd om echt met de cliënt door te brengen. Dat is echt zo’n systeemkenmerk waar iedere professional tegenaan kan lopen, en waarvan ervaringsdeskundigen van de andere kant hebben ervaren hoe dat is. Dat je als cliënt hoopt dat je zorg krijgt, maar het eigenlijk niet krijgt.’

Het verschil op individueel niveau
Die aansluiting begint bij de ondersteuning op individueel niveau. Daar kan de ervaringsdeskundige echt het verschil maken, is Pieters opvatting. ‘Ervaringsdeskundigen kunnen bijvoorbeeld vastgelopen situaties vlot trekken. Ze hebben soms een makkelijkere ingang bij cliënten die bekend staan als moeilijk, lastig of niet benaderbaar. Zeker met dat laatste bereiken ervaringsdeskundigen veel resultaat.’ Dit betekent dat er op managementniveau in de organisatie bewust ruimte moet worden creëert om de ervaringsdeskundige dit werk te kunnen laten doen.

De taak van de ervaringsdeskundige
‘Als je het benadert vanuit de eerdergenoemde multidisciplinaire samenwerking, dan is dit de taak van de ervaringsdeskundige’, legt Pieter uit. ‘Dat betekent langer bij een cliënt kunnen zijn dan gebruikelijk en andere activiteiten kunnen ondernemen. Bijvoorbeeld een keer een goede wandeling maken om een gesprek te voeren, in plaats van op kantoor. De ervaringsdeskundige heeft daar meer ruimte voor. Dat noemen we ook wel de diagnosevrije ruimte. Er spelen naast de diagnose immers nog heel veel andere dingen in het leven van een cliënt. Daar kan de ervaringsdeskundige op aansluiten, en meekijken hoe het voor die cliënt is om de gediagnosticeerde ondersteuning te krijgen.’

Visie en strategie voor integratie van ervaringsdeskundigheid
Omdat het nut van ervaringsdeskundigheid nog niet helemaal is ingeburgerd in organisaties, is het belangrijk om goed te bepalen wat je er precies mee wil voordat je deze rol aan professionals toebedeelt. Pieter: ‘Het gaat eerst om een visie en strategie, dan pas om inzet. Niet andersom, zoals ik wel eens heb zien gebeuren. Dit betekent dat je goed met elkaar bespreekt wat je verwacht van de ervaringsdeskundige. Maar ook wat je verwacht van de andere professionals in de samenwerking. Dat je deze samenwerking goed begeleidt en ondersteunt. Dat je nadenkt over de verdere scholing in de organisatie nadat de externe opleiding voltooid is. Dat je net als voor je andere personeel ook een vervolgtraject weet te organiseren nadat de externe opleiding tot ervaringsdeskundige is afgerond.’

“Dat kunnen wij toch ook?”
Een eerste actie zou volgens Pieter kunnen zijn dat je de huidige visie en strategie doorneemt en analyseert of deze passen bij het voornemen om met ervaringsdeskundigheid te gaan werken. Een ander belangrijk punt dat hij noemt is dat je goed uitlegt aan iedereen waarom je als organisatie die stap wil maken. ‘Anders manoeuvreer je ervaringsdeskundigen continu in de positie dat zij hun meerwaarde moeten bewijzen, terwijl de andere medewerkers dat eigenlijk nooit hoeven te doen. Hun functie an sich staat niet ter discussie, terwijl je dat bij ervaringsdeskundigen wel veel ziet gebeuren. Denk aan vragen als “Waarom ben jij hier? Waarom doe jij dit werk?” En, “Dat kunnen wij toch ook?” Dat laatste is in principe waar als je eigen ervaringsdeskundigheid hebt ontwikkeld, maar daarmee kom je er niet.’

Beschikbare richtlijnen
Pieter wijst erop dat er tegenwoordig richtlijnen beschikbaar zijn, zoals het kwaliteitsmodel ontwikkeld door de Nederlandse ggz, maar ook door Valente, de branchevereniging voor
participatie, begeleiding en veilige opvang. ‘Daarin staat beschreven wat je als organisatie te doen hebt op strategisch – en uitvoerend niveau om de inzet van ervaringsdeskundigheid verder te brengen. Dat stellen we ook in onze opleiding aan de orde.’

Delen van de eigen ervaring
In alle opleidingen die Pieter verzorgt krijgt iedere student de gelegenheid zijn eigen ontwrichtende ervaring voor de groep te vertellen. ‘Sommige mensen hebben dat nog nooit gedaan’, vertelt Pieter. ‘Maar weer eens terugkijken op je leven, naar wat je is overkomen, wat de waarde daarvan is en hoe je dit kunt inzetten in het werk dat je op dit moment doet, is een waardevol onderzoek. Door dit met elkaar te delen, geef je bovendien de collectieve ervaringskennis meer inhoud. Het gaat niet alleen om inzet op het strategische stuk, maar ook om het besef dat je altijd jezelf meebrengt in je werk. Dat daar een bron onder zit die verder gaat dan alleen jouw eigen keuzes. We besteden daarom ook aandacht aan de patronen die je hebt ontwikkeld als gevolg van de ontwrichtende ervaring maar ook aan patronen die hun oorsprong hebben in opvoeding en jeugd. Als ik bijvoorbeeld naar mezelf kijk heb ik daarmee geworsteld. Ik had een moeder die last had van depressies, waardoor ik als kind heel veel overnam. Dat patroon heb ik in mijn werk ook gehad. Dus die kant nemen we ook mee in de opleiding.’

Van persoonlijke betekenis naar strategische vertaling
Naast de docenten van het vaste docententeam, komen er ook veel gastsprekers langs met allemaal hun eigen perspectief op ervaringsdeskundigheid. Dit maakt het beeld van ervaringsdeskundigheid zo rijk mogelijk. Pieter: ‘Wij bieden de inhoud om het proces van persoonlijke ervaringskennis tot en met het vormgeven van ervaringsdeskundigheid in de organisatie te doorlopen. Het is aan de studenten om daar in hun eigen tempo doorheen te gaan zodat de kwartjes gaan vallen. Ik denk dat de combinatie van het delen en verkennen van de eigen ontwrichtende ervaring, het delen en verkennen van ervaringsdeskundigheid in organisaties en de reflectie daarop, verrijkt met inhoudelijke gastsprekers en docenten, die ieder vanuit hun eigen perspectief kennis en kunde delen, ervoor zorgt dat de opleiding Ervaringsdeskundige inzet in leiderschap, advies en bestuur werkt.’