De rol van ervaringsdeskundigheid in herstelondersteunende zorg

Marjo Boer: “Herstellen is een uniek proces waar mensen niet alleen voor hoeven te staan”

‘Herstellen van psychische problemen of ontregelende levenservaringen is een uniek proces waar mensen niet alleen voor hoeven te staan. Herstelondersteunende zorg van ervaringsdeskundigen zet daarop in.’ Aan het woord is Marjo Boer, LVSC-geregistreerd (leer)supervisor en docent ervaringsdeskundigheid van de PAO opleiding LEV. Sinds april 2020 coördineert Marjo het project Ontwikkelen Kwaliteitssysteem voor Ervaringsdeskundigen, het KvE. Daarmee wordt ervaringsdeskundige een officieel erkend beroep met een eigen beroepsregister.

Marjo: ‘Herstellen omvat meer dan alleen herstellen van een psychisch probleem of een ontregelende levenservaring. Het is ook een proces van hernemen, herdefiniëren, je veerkracht en inspiratie weer kunnen ervaren, mogelijkheden herontdekken. Herstelondersteunende zorg is daarmee vooral gebaseerd op ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Van de herstelbeweging leren we dat mensen met ernstige, schijnbaar uitzichtloze psychisch problemen nieuwe perspectieven kunnen ontwikkelen. Een perspectief waarin een zinvol bestaan mogelijk is. Gangbare zorg kan soms tot gevolg hebben dat mensen tijdens hun herstelproces ophouden met eigen initiatieven te nemen. Herstelondersteunende zorg is juist gericht op zelfregie en ondersteunt twee belangrijke basisbehoeften van de mens: autonomie en verbinding met anderen. Vanuit dat perspectief kunnen mensen ondersteuning krijgen bij het weer vat krijgen op hun leven en hun problemen, door nieuwe mogelijkheden en krachten aan te boren.’

Beroepsregister en permanente educatie
Een belangrijk onderdeel van het kwaliteitssysteem voor ervaringsdeskundigen is de ontwikkeling van een beroepsregister en beroepscode. Het beroepsregister gaat eind 2021 proefdraaien en is april 2022 volledig operationeel. Vanaf eind 2022 kunnen ervaringsdeskundigen zich in het beroepsregister registeren en net als andere beroepsgroepen aan hun herregistratie blijven werken middels geaccrediteerde permanente educatie.

Opleiding Ervaringsdeskundigheid
De opleiding Ervaringsdeskundigheid is bestemd voor professionals in de zorg, onderwijs of begeleiding in bredere zin die hun levens- en beroepservaringen verder willen ontwikkelen tot ervaringsdeskundigheid. In de opleiding komen de volgende thema’s aan bod:

Van ervaring naar ervaringskennis naar ervaringsdeskundigheid
Eigen ervaringen met kwetsbaarheid onderzoeken, verbinden met veerkracht en deze inzetten als ervaringsdeskundigheid
Anderen kunnen faciliteren in dit onderzoeksproces
Specifieke vaardigheden en methodieken leren en deze inzetten bij begeleidingsprocessen
Verdieping in thema’s rondom ervaringsdeskundigheid als: diversiteit, (zelf)stigma, empowerment, contextuele benadering

Kijk op onze website voor de eerstvolgende startdatum voor de opleiding Ervaringsdeskundigheid!

Visie op gezondheid
De definitie van gezondheid van arts en onderzoeker Machteld Huber geeft volgens Marjo heel mooi weer hoe herstelondersteunende zorg kijkt naar mensen: “Gezondheid is het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven.” Marjo: ‘Een reactie op een ingrijpende levenservaring die herkend wordt als een psychisch ongemak, kan een hele normale gezonde reactie zijn. Sommige situaties ondermijnen iemands gezondheid zodanig dat mensen het soms niet meer uithouden om ‘gewoon’ te blijven functioneren.’

Een herstelversterkende werkomgeving
Iemand die een cocaïneverslaving heeft overwonnen, wil waarschijnlijk niet terug naar een werkomgeving die de cocaïneverslaving getriggerd heeft. Maar met de mensenkennis en goede contactuele eigenschappen die diegene heeft zijn er genoeg andere banen waarin iemand goed kan functioneren. Bijvoorbeeld als ervaringsdeskundige professional in de geestelijke gezondheidszorg. Een baan in een andere omgeving kan bovendien betekenisvol zijn en een herstel bevorderend effect hebben.

Ruimte om te zoeken naar de beste weg
‘Als iemand de behoefte heeft dieper in te gaan op de eigen ervaringen met psychoses, werd dat voorheen vaak als risicovol gezien en afgeraden. Bij herstelondersteunende zorg is het juist van belang om die wens serieus te nemen. Inzicht in het hoe en waarom van psychische klachten kan juist bijdragen aan acceptatie, aan het zichzelf herdefiniëren, wat het herstel positief kan beïnvloeden. Mensen willen hun krachten en talenten aanboren en ertoe doen, zich verder ontwikkelen. Iedereen heeft de behoefte om wat hij zelf kan, ook daadwerkelijk zelf te doen. Soms sluit een bepaalde therapie niet aan. Bij herstelondersteunende zorg is het dan van belang om het met een cliënt hierover te hebben, en te kijken wat er wél mogelijk is. Herstelondersteunende zorg is een hoopvol proces waarbij iemand de ruimte krijgt te onderzoeken wat de beste weg is naar herstel. Herstellen is misschien niet eenvoudig, maar als de omgeving hoopvol is over het herstel, draagt dat zeker bij. In situaties waarbij zelfregie door de complexiteit van de situatie moeilijk ligt, wordt herstel zo veel mogelijk gefaciliteerd door te blijven terugkoppelen met degene om wie het gaat.’

Kunstenaar of ervaringsdeskundige?
Een vrouw met ernstige psychische problemen wilde een kunstopleiding gaan doen. Haar behandelaar vroeg haar of dit wel verstandig was. ‘Is een dergelijke opleiding niet te hoog gegrepen voor je?’ Ze zette door en volgde na haar kunstopleiding ook een leertraject als ervaringsdeskundige, Ze werkt nu als ervaringsdeskundige in een activiteitencentrum waar ze tekenlessen geeft. Zij combineert haar creatieve talent met haar ervaringskennis.

De meerwaarde van ervaring
Goede herstelondersteunende zorg komt niet zonder ervaringsdeskundigheid en ervaringskennis, stelt Marjo. ‘Die twee versterken elkaar enorm. Zelf leerde ik veel van studenten ervaringsdeskundigheid en van mijn eigen onderzoek naar mijn ontregelende ervaringen. En andersom blijken supervisie, praktijk en theorie bij te dragen aan de inzet en professionalisering van ervaringsdeskundigheid. Werken met ervaringsdeskundigheid biedt een hele rijke samenwerking die ook in instellingen steeds meer wordt toegepast.

Bron van levende kennis
‘Ervaringsdeskundige professionals zijn goede kwartiermakers. Ze beschikken over een bron van levende kennis; die extra dimensie om het van binnenuit te kunnen voelen wat mensen in ontregelende ervaringen doormaken. Dan gaat het ook over het meemaken van armoede en sociale uitsluiting, migratie, gendervraagstukken, chronische aandoeningen en disabilities. Dit is voor het inrichten van een klimaat waarin mensen een eigen ontwikkelproces kunnen doormaken, essentieel. Het gaat soms om kleine subtiele signalen die niet in woorden zijn te vatten. Bovendien kan een ervaringsdeskundige een hoopvol rolmodel zijn. Vaak begrijpt de ervaringsdeskundige van binnenuit wat er kan spelen en wat iemand in onbalans brengt. Daar komt bij dat diegene gids kan zijn in de toegang naar de eigen veerkracht waardoor iemand weer meer regie voelt over zijn leven.’

De kijk van een ervaringsdeskundige
Een zorgverlener in de jeugdzorg die zelf als kind met jeugdzorg te maken heeft gehad, heeft oog voor andere dingen in het gesprek met een kind. De zorgverlener weet uit eigen ervaring dat het kind vooral de boodschap meekrijgt van haar ouders jeugdzorg zo veel mogelijk buiten de deur te houden. Maar zij weet ook dat door als kind naar haar ouders geluisterd te hebben, de situatie er niet beter op werd. Dankzij deze ervaring snapt de zorgverlener het gedrag van het kind beter. Bovendien kan zij deze belangrijke informatie delen met haar collega’s.

De impact van kijken naar wat wél kan
Kijken naar wat iemand wel kan in plaats van naar wat iemand niet kan, is inmiddels een breed gedragen manier van kijken in de samenleving. Marjo ziet de positieve effecten van ervaringsdeskundigheid. ‘Mensen worden weer meer regisseur en hoofdrolspeler in hun bestaan. Ze nemen hun ontwikkeling in eigen hand, volgen een opleiding, hebben een baan, doen zinvol werk, ervaren zelfvertrouwen. De praktijk laat zien dat herstelondersteunende zorg de kans op een zelfstandig leven vergroot. Als iemand weet hoe met een chronische ziekte of psychische ongemakken om te gaan en weet waar eigen krachten en mogelijkheden liggen, kan iemand als ieder ander een zinvol leven hebben en ertoe doen.’

Kwaliteitssysteem voor ervaringsdeskundigen
Marjo: ‘Het kwaliteitssysteem dat we momenteel aan het ontwikkelen zijn, is voor ervaringsdeskundigen versterkend aan alle kanten. Het vormt een fundament waarop ervaringsdeskundigen kunnen terugvallen in hun dagelijks werk, in hun loopbaan en professionele ontwikkeling, en in de communicatie met andere professionals en werkgevers. Daarnaast biedt het kwaliteitssysteem werkgevers, andere professionals, maar vooral ook cliënten die een ervaringsdeskundige willen betrekken bij hun herstelproces, duidelijkheid over de vakdeskundigheid van ervaringsdeskundigen.’

Ontwikkelen Kwaliteitssysteem voor Ervaringsdeskundigen
Het kwaliteitssysteem is gericht op het professionaliseren en borgen van de kwaliteit van de beroepsmatige inzet van ervaringsdeskundigen bij het bieden van goede zorg, van preventie tot toeleiden en begeleiden. Om dat te bereiken worden binnen dit project de volgende activiteiten uitgevoerd: een inventarisatie van de huidige stand van zaken; het opstellen van een kwaliteitsstandaard; het uitbreiden, stroomlijnen en de inhoudelijke toetsing van opleidingen; en het ontwikkelen van kwaliteitsregistratie, beroepscode en een dynamische kennisbank. Dit project wordt in nauwe samenwerking met ervaringsdeskundigen en andere zorgprofessionals, cliënten en naasten, zorgaanbieders/werkgevers, opleiders en financiers (zorgverzekeraars, gemeenten) uitgevoerd. Het project is voor ervaringsdeskundigen in de zorg, zelfregiecentra, herstelacademies en in divers samengestelde teams. Het resultaat is dat de kwaliteit van de ervaringsdeskundige inzet inzichtelijk is voor alle hiervoor genoemde betrokken partijen.

Breed gedragen kwaliteitssysteem met ontwikkelingsruimte
Natuurlijk zijn er ook kritische geluiden. Sommige ervaringsdeskundigen hebben zorgen dat het beroep door het kwaliteitssysteem eigenheid gaat verliezen. Marjo neemt deze geluiden serieus. Juist professionaliseren biedt de kans om de eigen beroepsidentiteit vorm te geven als professionele gemeenschap.‘ Ervaringsdeskundigheid betekent juist een vrije ruimte creëren. Het is de bedoeling dat het kwaliteitssysteem zelf ontwikkelingsruimte genereert voor kennisontwikkeling en invulling voor de verschillende rollen die ervaringsdeskundigen kunnen vervullen. Om dit te realiseren werken we met veel mensen samen en zijn er alleen al voor het beroepsregister en de beroepscode zestig ervaringsdeskundigen in diverse rollen geïnterviewd over wat hun ideeën zijn. Ons doel is een kwaliteitssysteem dat breed gedragen wordt.’