Cognitieve gedragstherapie gericht op systemisch en spelgericht werken

‘Op het moment dat je een situatie gaat uitspelen, kom je snel tot de kern’

‘Oké, ik snap nu de theorie van cognitieve gedragstherapie en ik weet wat ik er mee kan. Maar hoe ga ik er nu mee aan de slag? Kinderen en jongeren hebben vaak helemaal geen zin om met een wildvreemde volwassene te praten. En, hoe ik dat dan met een heel gezin in de spreekkamer?’ Voor Sonja van Heumen, onder meer docent van een van de Basiscursus cognitieve gedragstherapie bij PAO, herkenbare vragen. Daarom heeft ze de PAO-cursus Cognitieve gedragstherapie gericht op systemisch en spelgericht werken ontwikkeld. ‘Bij kinderen en jeugd kun je niet zonder het systeem en kom je met spel vaak sneller verder dan met praten alleen. Bovendien merk ik dat ik ook bij volwassenen de doos met Duplo-poppetjes steeds vaker op tafel zet.’

Systemen: onderdeel van de oplossing
Sonja: ‘Cognitieve gedragstherapie is vrij talig van oorsprong. Vooral kinderen kunnen daar niet zo veel mee. Daarnaast groeien kinderen op in systemen die altijd onderdeel zijn van de oplossing, en soms ook van het probleem. Op het moment dat je gaat onderzoeken welke patronen een rol spelen bij het belemmerende gedrag van een kind, kom je meestal bij factoren uit die binnen het gezin of school een rol spelen. Daarom wil je deze systemen bij de therapie betrekken zodat je samen met het kind, de ouders en school aan de slag kunt om een bepaald gedragspatroon te doorbreken. Als het niet lukt om de systemen erbij te betrekken, merk je vaak dat het moeilijker wordt voor een kind om het belemmerend gedrag te doorbreken.’

Cognitieve gedragstherapie in een notendop
Cognitieve gedragstherapie is een evidence-based methodiek gebaseerd op de driehoek denken-voelen-doen. Het is een actieve en doelgerichte vorm van psychotherapie. Samen met je cliënt breng je het probleem van de cliënt in kaart, gaat aan de slag om zijn doelen te bereiken en de controle over problemen te vergroten. Door samen na te denken, dingen uit te zoeken en vooral dingen uit te proberen, is de cliënt in staat de gedachten en het gedrag die hem in de weg zitten, te veranderen.Als iemand bijvoorbeeld bang is dat een hond hem aanvalt zodra hij een hond ziet, dan is dat een cognitie die zorgt voor angst waardoor iemand plekken waar honden kunnen zijn gaat vermijden. Met CGT probeert de therapeut de cliënt bewust te maken van deze cognitie en inzicht te geven in het gedragspatroon dat daaruit voortkomt. Vervolgens wordt stapje voor stapje toegewerkt naar exposure waarmee de angst onder ogen wordt gezien. Op deze manier komt de cliënt erachter dat zijn cognitie dat honden altijd aanvallen, niet waar is en dus plekken waar honden kunnen zijn, niet meer hoeft te vermijden.

De methode kan tegenwoordig vanuit veel verschillende invalshoeken benaderd worden. Dit biedt je als therapeut de mogelijkheid goed met de cliënt af te stemmen welke invalshoek het beste past.

Met spel een situatie visueel maken
Omdat er tijdens de therapie soms momenten zijn dat het moeilijk is iets met enkel woorden uit te leggen, combineert Sonja systemisch werken met spel. ‘Spelenderwijs een situatie visueel maken, kan heel helpend zijn vooral ook omdat er zoveel factoren een rol kunnen spelen bij belemmerend gedrag. Je kunt iets waar je met woorden heel veel tijd voor nodig hebt snel en simpel duidelijk maken. Als kinderen en volwassenen aan de hand van een visueel beeld beter begrijpen wat er aan de hand is en dit ook beter kunnen vasthouden, werkt dat ook enorm bevorderend. Praten blijft voor kinderen sowieso veelal cognitief omdat ze in hun hoofd erg bezig zijn met hoe ze kunnen uitleggen waar ze nu precies last van hebben. Op het moment dat je een situatie waarin het belemmerende patroon naar bovenkomt, gaat uitspelen, kom je snel tot de kern. Kinderen begrijpen dan niet alleen dat een bepaalde cognitie niet waar is, ze voelen het ook.’

Het spel van papa, mama en het angstig meisje
Papa, mama en het angstige meisje worden als Duplo-poppetjes op tafel gezet. Zodra de angst, voorgesteld door een spookfiguurtje, er ook bij is gezet, kan het spel beginnen:
Therapeut: ‘Op het moment dat jij bang wordt, waar sta jij dan?’
Meisje: ‘Dicht bij het spook.’
Therapeut: ‘En waar staan papa en mama dan?’ Dit lijkt een hele simpele vraag, maar voor het meisje heel lastig te beantwoorden. Met de poppetjes kan het meisje het antwoord heel snel laten zien en weet je direct wat er nodig is om dat spook weg te krijgen. Want, staan papa en mama dichtbij, tegenover, aan de andere kant van het spook of heel ver weg?
Therapeut: ‘Om het spook weg te krijgen, wie of wat heb je daarvoor nodig?’
Meisje: ‘Dan moeten eigenlijk papa, mama en ik met z’n drieën tegen dat spook aan schoppen. Maar hoe doen we dat dan?
Therapeut: ‘Waar wil je dat het spook eigenlijk is?’
Meisje: ‘Ver weg van ons.’
Therapeut: ‘Nou prima, zet hem maar ver weg.’
Meisje: ‘Dan moet papa mij helpen’
Therapeut: ‘Oké, laat papa je helpen.’ Vervolgens kan dan met het meisje een plan gemaakt worden hoe ze thuis met haar angst aan de slag kan en hoe ouders hierin kunnen ondersteunen met als doel dat ze het vervolgens zelfstandig kan.

Voelen dat het klopt
Sonja: ‘Spelgericht werken maakt iets snel helder, zeker als je met spelmateriaal de patronen in het systeem visueel maakt. Daarom gaan systemisch en spelgericht werken bij kinderen en jeugd vaak hand in hand. Ouders vinden het ook vaak fijn en helpend om het zo te doen. Ze voelen als het ware dat het klopt. Als je in woorden moet uitdrukken wat er op tafel is uitgespeeld, wordt het vaak erg ingewikkeld.’

Steeds vaker ook bij volwassenen
Omdat Sonja door de jaren heen goede ervaringen op heeft gedaan met cognitieve gedragstherapie met spelgericht werken bij kinderen, is ze deze combinatie ook steeds meer gaan durven toepassen bij volwassenen. ‘Onlangs bij een sessie met een huisarts, schoot door m’n hoofd: eigenlijk moet ik de Duplo pakken. Je voelt dan in eerste instantie een drempel bij jezelf om het niet te doen. Uiteindelijk besloot ik het toch te doen en heb gewoon gezegd: “Ik ga iets heel geks doen, maar dat helpt mij vaak om dingen goed te begrijpen.” Aan het einde van de sessie vroeg de huisarts mij: “Mag ik er een foto van maken, dan kan ik het thuis ook op die manier uitleggen.” Nou, hoe waardevol is spelgericht werken dan? Het voorbeeld van de huisarts was voor mij weer een bevestiging en een aanmoediging om het bij volwassenen ook steeds vaker te doen.’

Gewoon gaan doen
Spelgericht werken ervaart Sonja verder als een vrolijke én creatieve aanvulling. ‘Je gaat ervaren dat je steeds op nieuwe ideeën komt als je het gewoon gaat doen. In het begin is er misschien een drempel, zo van ”ze zien me aankomen met Duplo-poppetjes”, maar als je het gewoon gaat doen, merk je dat het echt waardevol kan zijn. Al gebruik je theezakjes, je kan altijd een bepaalde situatie binnen een gezin uitspelen.’

Nieuwe taal om naar gedrag te leren kijken
Sonja maakt regelmatig mee dat gezinnen en scholen haar spelmateriaal en systematiek overnemen en er in deze systemen een nieuwe taal ontstaat om naar gedrag te leren kijken. ‘Dat vind ik een mooi compliment. De combinatie van de goed onderbouwde evidence-based methodiek van cognitieve gedragstherapie met een uitingsvorm waarmee je qua toepasbaarheid veel verschillende kanten op kan, heeft echt meerwaarde. Vandaar ook de cursus. Na de cursus heb je een bomvolle rugzak met handvatten en tools waarmee je in staat bent aan te sluiten bij elke cliënt, diens systeem en de soort en zwaarte van de problematiek.’