Complex trauma: de cliënt, de hulpverlener en de systemen

‘In een robuuste groep mensen die goed met elkaar kunnen samenwerken, kun je echt veel aan’

‘De gebeurtenissen die aan complex trauma ten grondslag liggen, zijn buitengewoon indringend. Niet alleen voor de mensen die dit overkomt, ook voor de betrokken hulpverleners. Er gebeuren soms dingen die je bevattingsvermogen voorbijgaan en je echt in je hart raken. Daar goed mee kunnen dealen als hulpverlener is heel belangrijk.’ Dit zegt Fred Smets, GZ-psycholoog, psychotrauma- en systeemtherapeut, en één van de 250 specialisten in de behandeling van complex trauma in Nederland. Indra Bimmel, systeemtherapeut en supervisor systeemtherapie, onderstreept dit. Samen hebben Indra en Fred de PAO-cursus Trauma en Systeem ontwikkeld. Beiden geloven in systemisch werken als het om complex trauma gaat. Extra aandacht voor de processen die complex trauma losmaakt in het hulpverleningssysteem, maakt deze cursus over dit thema uniek. Indra: ‘Mensen met complex trauma vormen een doelgroep, waarbij multifactorieel kijken vereist is. Daarnaast doet wat hen overkomen is, logischerwijs ook iets met de hulpverlener en de relatie tussen hulpverlener en cliënt. Dan is het heel belangrijk dat je je als hulpverlener gesteund voelt door je omgeving, zodat je maximaal kunt verbinden.’

Indra en Fred hebben samen meer dan 50 jaar ervaring in de behandeling van complex trauma. Systemisch werken, hun expertiseterrein, heeft de afgelopen 10 jaar in hulpverleningsland echter minder prominent op de agenda gestaan. Dat kwam omdat in de psychotherapie steeds meer belang werd gehecht aan evidence-based werken. Systemische psychotherapie, ofwel systeemtherapie was tot voor kort vooral practice-based. Nu de systeemtherapie steeds meer wordt onderbouwd door wetenschappelijk onderzoek, neemt ook de aandacht ervoor weer toe. In dit interview nemen Indra en Fred je mee in hoe zij de systeemtherapeutische interventies een plek geven bij de behandeling van complex trauma.

De cliënt en zijn systeem 

Het gebeurt altijd in de relatie
‘Huiselijk en relationeel geweld, verwaarlozing en seksueel geweld, dit soort dingen gebeuren altijd in een relatie binnen het gezinssysteem’, benadrukt Fred. ‘Mensen houden van elkaar. Er is een band die buitengewoon sterk is. Conflicten horen erbij, maar wanneer dit leidt tot ernstige excessen, dan gaan allerlei fenomenen een rol spelen. Een belangrijk begrip in de systeemtherapie is homeostase. Dit houdt in dat mensen altijd een bepaald evenwicht nastreven. Als dit evenwicht uit balans raakt, gaan mensen allerlei dingen doen om dat evenwicht te herstellen. Vaak is dit gedrag disfunctioneel, wat het alleen maar erger maakt. Zo kan het dat de afhankelijkheid van elkaar alleen maar groter wordt, of dat de loyaliteit binnen het systeem, van bijvoorbeeld kinderen naar ouders toe, het probleem in stand houdt.’

Van generatie op generatie
‘Zo kan er in een systeem van een cliënt door generaties heen sprake zijn van verticale loyaliteit, gaat Indra verder. ‘Verticale loyaliteit is vaak zo sterk dat levensgebeurtenissen, zoals seksueel misbruik, bijna in de bloedband verweven raken en de hechtingsbanden gaan beïnvloeden. Als gevolg daarvan wordt seksueel misbruik bijna als een soort vanzelfsprekendheid doorgegeven aan de volgende generatie, terwijl de volgende generatie juist vaak die patronen wil doorbreken. Maar omdat het zo onbewust van generatie op generatie wordt doorgegeven, is dat vaak heel ingewikkeld. Men kent geen andere ervaringen.’

Hulpbronnen die kunnen aanhaken
Fred: ‘De vraag is dan: “Hoe buig je dat om?” Om verandering te kunnen waarborgen, heb je wel het stamgezin van de cliënt nodig.’ ‘Met andere woorden’, vult Indra aan: ‘Hoe vind je hulpbronnen die aanhaken aan de gezinsgeschiedenis van de cliënt en over de ervaringen beschikken die tot hulp kunnen zijn, zonder dat de cliënt de loyaliteit aan haar stamgezin op het spel hoeft te zetten?’

De hulpverlener en zijn systeem

Onbewuste tegenoverdracht en overdrachtsfenomenen
Indra: ‘Vergelijkbaar met hulpbronnen die aanhaken aan het systeem van de cliënt, merk je binnen hulpverleningsteams dat hulpverleners vanuit hun eigen geschiedenis ook elk een andere stabiliteit kunnen inbrengen. Hulpverleners kunnen door de heftigheid van de traumaproblematiek in interactie met de cliënt in eigen copingstrategieën terechtkomen. Dat is niet goed of fout, maar het bewust maken daarvan, kan professionals helpen ook zelf daarin stappen te zetten. Dat is noodzakelijk om uiteindelijk de cliënt goed te kunnen behandelen. Wat je bijvoorbeeld ziet in teams die werken met cliënten met complex trauma, is dat er tegenoverdracht- en overdrachtsfenomenen spelen zonder dat mensen beseffen dat dit gebeurt. Veel begeleiders en behandelaars zijn zich vaak niet bewust van hun eigen geschiedenis, hun eigen systeem, hun eigen genogram: “Waar kom ik vandaan? Waar zitten mijn krachten maar ook eventuele kwetsbaarheden als het gaat om trauma?”’

Het gesprek voeren over je eigen gezinsgeschiedenis
Indra: ‘Er valt heel veel te winnen als hulpverleners zich bewust zijn van hun eigen geschiedenis en het effect daarvan op hoe ze zaken beleven en ervaren, én daar het gesprek over leren voeren, zowel met begeleiders als met behandelaren in het primaire proces. Volgens mij liggen daar ontzettend veel kansen om elkaar te versterken in het bieden van de juiste holding die cliënten met complex trauma nodig hebben om hun eigen traumabehandeling te dragen.’

Op het scherpst van de snede
‘Fred: ‘Jezelf kennen is zo belangrijk omdat je zult merken dat als je op het scherpst van de snede aan het werk bent, je je eigen gevoelens erbij gaat betrekken. Daar is niets mis mee, maar het is wel van belang dat je daar heel goed in kunt bewegen.’ ‘Om daartoe in staat te zijn, is het is heel belangrijk dat je als hulpverlener je eigen kwetswaarheden of gevoelens die dan naar boven komen, onder ogen durft te zien’, benadrukt Indra. ‘Op het moment dat je dat lukt, kun je ook de ander helpen om zijn of haar kwetsbaarheden en gevoelens onder ogen te zien. Het werkt zo 2 kanten op.’

‘Indra en ik hebben als onderdeel van de opleiding een jaar leertherapie gevolgd’, gaat Fred verder. ‘Of dat nou zo nodig is, daar is wel eens discussie over, maar voor mij was dit het meest waardevolle onderdeel van de opleiding.’ Indra: ‘Als ik die leertherapie niet had gehad, vraag ik me af of wat ik nastreef mijn cliëntsystemen te bieden, dat ik dit ook had kunnen bieden als ik niet zo diep door mijn eigen geschiedenis was gegaan.’

De hulpverlener en het hulpverleningssysteem

Spanning op samenwerkingsrelaties
Onderscheidend aan de PAO-cursus Trauma en Systeem ten opzichte van andere cursussen over systemische werken met complex trauma is dat naast aandacht voor de cliënt en zijn systeem ook aandacht wordt besteed aan de rol van het hulpverleningssysteem. Als je je daar volgens Fred en Indra niet bewust van bent, kan dit hulpverleningssysteem juist bij complexe traumabehandeling, omdat dit zo complex en rakend kan zijn, zelf onbedoeld en onbewust in de parallel vastlopen. Fred: ‘Wanneer een hulpverleningssysteem te maken krijgt met indringende problematiek is het risico op destructieve parallelprocessen groot. Bijvoorbeeld “hullie en zullie” tussen afdelingen van dezelfde organisatie, maar ook tussen teams van verschillende organisaties rondom een cliënt. Er komt een grote spanning te staan op de samenwerkingsrelaties.’

Openheid over eigen kwetsbaarheden
Indra: ‘Die spanning in samenwerkingsverbanden heeft heel vaak een relatie met de mate van de bereidheid om stil te blijven staan bij eigen kwetsbaarheiden en de honderdduizenden vragen die elke dag op iemand afkomen zowel via de interne dialoog als vanuit collega’s. Als je daarin open kan zijn, dan is er geen enkel probleem om met welk team dan ook daarover te spreken. Daar ben ik van overtuigd. Maar op het moment dat je iets krijgt van “wij weten hoe het zit en we gaan in een expertpositie zitten ten opzichte van een ander die zich machteloos en kwetsbaar voelt”, dan denk ik dat je bij voorbaat al verloren bent in het omgaan met dit soort complexe problematiek.’

Veroordeling van iemands copingstrategie
‘Die kwetsbaarheid kun je als begeleider pas ervaren als je weet dat het veilig is om daarbij stil te kunnen staan’, vervolgt Indra. ‘Want als je erbij stil gaat staan, ga je misschien dingen voelen die je daarvoor niet gevoeld hebt. En als je die gaat waarnemen, kun je daarbij ook dingen van jezelf tegenkomen, zoals boosheid, verdriet, angst. Dat verdient geen oordeel. Dat zijn hele gezonde processen. Maar het risico in hulpverleningsland is vaak dat er wel een oordeel wordt geveld, wanneer iemand vanuit zijn copingstrategie gaat vermijden, confronteren of juist in de repressie schiet naar een cliënt toe.’

Verwijten om angst af te weren
Fred: ‘Als die veroordeling plaatsvindt, ga je zien dat er een soort animositeit ontstaat in de vorm van bedekte of openlijke conflicten. Dat zijn destructieve paralelprocessen, die je weldegelijk constructief kunt maken. De verwijten die ontstaan hebben namelijk een functie: bijvoorbeeld om angst af te weren. Het is belangrijk dat je daar met elkaar mee aan de slag gaat. Hetzelfde zie je gebeuren vanuit bijvoorbeeld een familie naar hulpverleners toe, of vanuit een familie naar een cliënt. Dat een cliënt uitgestoten wordt, dat hulpverleners door de familie worden aangevallen of een klacht aan de broek krijgen. Wat soms terecht, maar soms ook onterecht is. Daar moet je iets mee met elkaar. Het is heel belangrijk om te weten wat er gebeurt, zonder oordeel. Dan kunnen ervaringen gedeeld worden.’

Ruimte voor goede samenwerking
Indra: ‘Volgens mij zeg je daarmee Fred, dat dit niet-oordelen door alle systeemniveaus van grote relevantie is, omdat het doorgronden van het trauma en de parallelprocessen die daardoor ontstaan, eigenlijk dit bloot leggen.’ ‘Ja precies. Wanneer je als professional dit inzicht kunt ontwikkelen en daarop kunt reflecteren, naar de cliënt en zijn systeem, naar je collega-hulpverleners en het hulpverleningssysteem, dan ontstaat er ruimte om op een gezonde manier om te gaan met de complexe traumaproblematiek. Dan kun je als hulpverlener en als hulpverleningssysteem zo helpend mogelijk zijn en plezier houden in je werk. Dat is waar onze cursus over gaat. Als je kunt werken in een robuuste groep mensen die goed met elkaar kunnen samenwerken, dan kun je echt veel aan. Uiteindelijk komt dat niet alleen ten goede aan de ontwikkeling van veerkracht van de cliënt en het cliëntsysteem, maar ook aan het hulpverleningssysteem.’