ACT, Acceptance and Commitment Therapy

‘Je gaat niet met de inhoud van je gedachten aan de slag, maar met hoe je deze beleeft’

‘Van cognitieve gedragstherapie had ik na mijn studie psychologie niet het idee dat ik daar volledig achter kon staan. Toen tipte mijn vader, ook psycholoog, me over het boek voor professionals van Gijs Jansen en Tim Batink over ACT, Acceptance and Commitment Therapy. Ik ben dat boek gaan lezen en kwam erachter dat ACT voor mij wél echt klopt.’ Aan het woord is Melcher Ophuis, docent van de Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy van PAO.

‘Met ACT pas je de relatie met je gedachten aan. Je gaat niet met de inhoud van je gedachten aan de slag, maar met hoe je deze gedachten beleeft. De context dus. Zo creëer je de ruimte en vrijheid voor jezelf om te kiezen en te doen wat je zelf wil, ook al vertellen allerlei gedachten en gevoelens je misschien wat anders.’

In dit interview met Melcher Ophuis over ACT komen de volgende topics aan bod:

• De theoretische achtergrond van ACT
• Het verschil tussen cognitieve gedragstherapie (CGT) en ACT
• Kennismaken met defusie – een ervaringsoefening
• Het klachtenspectrum van ACT
• Is ACT duurzamer dan CGT?
• Toepassing in de praktijk
• Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy

Theoretische achtergrond van ACT
De grondlegger van de evidence-based Acceptance and Commitment Therapy (ACT) is de Amerikaanse klinisch psycholoog Stephen Hayes. De therapievorm is een praktische en concrete vertaling van de Relational Frame Theory die is gebaseerd op bepaalde leertheorieën.

Nieuwe context van corona
Melcher: ‘Kort gezegd geeft de Relational Frame Theory inzicht in hoe ons brein werkt. Daarbij wordt veel aandacht besteed aan taal. Taal die we in een bepaalde context in ons hoofd gebruiken.

‘Neem het woord “corona”. Tot een paar jaar terug had ik bij dit woord een fijn gevoel. Ik dacht aan het strand, de zon. Een uitgebreide positieve beleving speelde zich af in mijn brein. Nu is het woord “corona” een heel complex iets geworden. Voor veel mensen staat dit woord zelfs bijna gelijk aan een traumatische ervaring. Dat bedoel ik met de context. Voor het woord “corona” is deze compleet veranderd.

Nieuwe relaties van het brein
‘Ons brein is de hele dag door bezig met dat soort contexten te leggen en gaat daar bovendien onbewust mee aan de haal. Dit kan je heel erg helpen maar ook heel erg tegenwerken. De Relational Frame Theory gaat ervan uit dat op het moment dat je een bepaalde relatie legt in je brein, je brein daar zelf nieuwe relaties bij gaat verzinnen. Dat betekent dat je brein heel erg aan het invullen is. Af en toe ook op een heel negatieve manier. Als je bijvoorbeeld als kind continu van je moeder te horen krijgt dat je niets waard bent, ga je dat later in je leven ook zo ervaren. Door met behulp van oefeningen afstand te nemen van dit soort negatieve gedachten en bijkomende gevoelens, ga je daar op een andere manier naar kijken en word je er niet meer door in beslag genomen.’

ACT en de DSM
De afgelopen vijf tot tien jaar is het wetenschappelijk onderzoek naar ACT en de achterliggende Relational Frame Theory substantieel toegenomen. Momenteel doen Gijs Jansen, de ACT-specialist in Nederland en ACT-grondlegger Stephen Hayes gezamenlijk onderzoek naar hoe ACT ingepast kan worden in het controlesysteem voor verzekeraars. Melcher: ‘Normaalgesproken gebeurt dit met een DSM-classificatie, maar als je kijkt vanuit ACT, is de DSM helemaal niet interessant. Want het draait bij ACT niet om welk stempel je krijgt maar om hoe je op een andere manier om kan gaan met de gedachten en gevoelens waarmee je worstelt.’

CGT en ACT: wat is het verschil?
Waarom ACT voor Melcher perfect klopt en cognitieve gedragstherapie daarentegen niet helemaal, heeft te maken met het verschil in de benadering van gedachten en gevoelens. ‘In ACT leerde ik dat acceptatie en vooral de bereidheid om negatieve gevoelens en negatieve gedachten echt in hun volle glorie te voelen, beter werkt dan erover te oordelen en deze gevoelens en gedachten te willen veranderen. Dit zorgt ervoor dat je je bewust wordt van het feit dat je niet je gedachten bent. Dat is het stuk defusie, zoals dat in ACT wordt beschreven; het losmaken van de fusie tussen jou en je gedachten. Daar zijn heel concrete oefeningen en metaforen voor die er echt voor zorgen dat mensen op een andere manier met hun gedachten en daarmee uiteindelijk ook met hun gevoelens omgaan.’

Uitdagen van gedachten
‘Bij CGT sta je eerst stil bij wat er gebeurt op het moment dat een cliënt de gedachten heeft waar hij of zij mee worstelt. Wat voelt de cliënt dan? Met als volgende stap de gedachten uit te dagen, aan te passen en om te zetten, zodat het gevoel erbij verandert en je niet meer belemmerd wordt in je gaan en staan. Dat is misschien vrij kort door de bocht, maar dat is wel hoe ik het zie.’

Acceptatie als spel
Voor Melcher ging er een zucht van verlichting door hem heen toen hij erachter kwam dat je bij ACT niet de strijd aan hoeft te gaan met je gedachten en gevoelens. ‘Op het moment dat je bereid bent om er naartoe te gaan en acceptatie ziet als een actief proces van opzoeken en uitnodigen van negatieve gevoelens en negatieve gedachten, dan kan het bijna een spel worden. Dan maakt het ook niet meer zoveel uit of je je nou vervelend of fijn voelt. Het is er. Je kun gewoon gaan doen wat je wilt doen.’

Exposure met ander uitgangspunt
Als mensen de eerste keer bij Melcher de behandelkamer binnenlopen, hebben ze over het algemeen de sterke overtuiging dat ze hun gedachten zijn. ‘Door eerst in kaart te brengen welke regels iemand voor zichzelf heeft en hoe streng die persoon voor zichzelf is, kun je mensen met oefeningen uitdagen om buiten hun comfortzone te gaan, oftewel die nare gedachten en gevoelens opzoeken en toelaten. Klassieke cognitieve gedragstherapeuten zullen dan zeggen dat dit exposure is. En ja, dat klopt. Alleen niet vanuit de gedachte dat je iets gaat ontkrachten of gaat merken dat iets makkelijker gaat, of dat je op jezelf moet inpraten om een angst te overwinnen. Maar vanuit de gedachte dat het oké is om ook gewoon dat vervelende gevoel te ervaren.’

Het klachtenspectrum van ACT
In de jaren dat Melcher nu met ACT werkt, ervaart hij dat de therapie supergoed werkt bij depressie, angsten en obsessieve compulsieve klachten. Bij echt trauma raadt hij aan eerst EMDR te doen of te starten met een traumabehandeling. Melcher: ‘Alhoewel er wetenschappelijke onderzoeken zijn die concluderen dat ACT ook effectief is als traumabehandeling. Ik denk dat er heel weinig klachten bestaan die niet te behandelen zijn met ACT. Ik werk zelf in de eerstelijn en heb zodoende geen ervaring met echte persoonlijkheidsproblematiek, maar ook daarvoor zijn ruimschoots behandelingen voorhanden die zijn gebaseerd op ACT.’

Training in Psychologische flexibiliteit
In principe maakt het voor ACT niet uit om welke specifieke klachten of DSM-classificatie het gaat, het gaat immers om de laag erboven die behandeld wordt. ‘Je traint mensen in psychologische flexibiliteit’, legt Melcher uit. ‘Met ACT maakt het op den duur niet zoveel meer uit of er nou bepaalde positieve of negatieve gedachten en daaraan gerelateerde positieve of negatieve gevoelens zijn. Je leert ermee om te gaan.’

Is ACT duurzamer dan CGT?
Wanneer je kijkt naar exposure in de cognitieve gedragstherapie, dan heb je het over blootstelling aan een specifieke klacht die leidt tot de vermindering daarvan. Bijvoorbeeld een bepaalde angst. Vanuit de cognitieve gedragstherapie leer je die angst weg te nemen door in te zetten op angstvermindering. ‘Voor veel mensen werkt dit goed’, benadrukt Melcher. ‘Maar wat je vaak ziet is dat, op het moment dat er in het leven of in de context of in die klacht iets nieuws bijkomt, mensen opnieuw dezelfde of een andere angstklacht ontwikkelen.’

De angstklacht komt terug
Een concreet voorbeeld van het terugkeren van een angstklacht na CGT-behandeling is het voorbeeld dat Melcher heeft onthouden uit de ACT-opleiding van Gijs Jansen. ‘Stel dat je bang bent om van een brug af te waaien. Dan kun je dit met cognitieve gedragstherapie gaan uitdagen. Want hoe groot is de kans dat je echt van een brug af waait? Vervolgens kun je dit gaan testen door over een brug te lopen en erachter komen dat je inderdaad niet van de brug afwaait. Net zolang totdat je het gevoel hebt dat je van je angst af bent. Dit kan best een lang proces zijn. Vervolgens lees je een jaar later in de krant dat er in Chili iemand van een brug is afgewaaid. Dan kan het best zijn dat je weer opnieuw door dat proces moet om van je angstklacht af te komen. Want, “zie je wel, de kans om van een brug af te waaien bestaat wél.”

Angst hoort erbij
‘Als je iemand heel goed leert cognitieve gedragstherapie op zichzelf toe te passen,’ vertelt Melcher verder, ‘dan zou je kunnen bedenken dat hij zelf in staat is om opnieuw van de angst af te komen. Maar wat je ziet is dat mensen vast willen houden aan het idee van angstvrij zijn. Als dan de angst weer opkomt, kunnen ze in paniek raken of worden er zo door in beslag genomen dat de CGT-oefeningen om de angst te verminderen, onbereikbaar lijken. In ACT probeer je mensen voor te bereiden op het gegeven dat angst erbij hoort en dat dit geen bepalende invloed hoeft te hebben op je leven. Daarom geloof ik ook dat ACT duurzamer is dan CGT.’

ACT in de praktijk
In de eerstelijnszorg waarin Melcher werkzaam is, komt hij regelmatig met mensen in contact die al een CGT-traject achter de rug hebben. ‘Wat ik dan meestal doe, is eerst kijken naar hetgeen ze nu aan het doen zijn. Hoe effectief is dat op korte termijn? Hoe effectief is dat op lange termijn? Als het goed is trekken we daaruit uiteindelijk de conclusie dat je geen controle hebt over je gedachten, je gevoelens, situaties en andere mensen. Dat het vermijden van situaties die negatieve gedachten en gevoelens oproepen er uiteindelijk alleen maar voor zorgt dat het groter wordt. En, dat je het dus op die manier ook niet oplost. Op het moment dat je dit samen hebt vastgesteld, bevinden mensen zich in de fase van creatieve hulpeloosheid. Ze weten echt even niet meer wat ze moeten doen.’

Het gevecht wegnemen
‘Dan stel ik voor om samen te kijken naar hoe we richting acceptatie kunnen gaan. Wat er dan regelmatig gebeurt is dat iemand die eigenlijk altijd heeft gestreden tegen angst of paniek, en bereid is zich daar nu echt aan over te geven, heel snel verbetering ervaart. Juist dat gevecht zorgt ervoor dat het alleen maar erger wordt, en erger wordt. Dus op het moment dat je dit gevecht kan wegnemen, zoveel mogelijk kan verminderen, dan kan de persoon echt heel snel vooruitgang ervaren. Wanneer je iemand tegelijkertijd ook leert om op een andere manier met gedachten om te gaan, is mijn ervaring dat in een aantal gesprekken heel veel vooruitgang kan worden geboekt.’

Een nieuwe wereld
Het effect van de acceptatie gecombineerd met het besef dat je niet je gedachten bent, is voor veel cliënten die met ACT in aanraking komen, een eyeopener. ‘Én’, voegt Melcher daaraan toe, ‘je leert vanuit ACT een stuk liever te zijn voor jezelf; “Ik mag mijn gevoelens en gedachten hebben.” Vanuit die houding gaat er bij veel mensen een nieuwe wereld open waarin ze niets moeten en veel meer gaan kijken naar wat ze willen en dat vervolgens ook vertalen in actie.’

Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy
Melcher verwacht dat onder de deelnemers van de Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy zich zeker professionals zullen bevinden die al veel ervaring hebben met cognitieve gedragstherapie en daarom best wel kritisch zullen zijn. ‘Van veel collega’s hoor ik: “Het lijkt wel heel erg op dit, het lijkt wel heel erg op dat.” Dat klopt. Het verschil zit hem in bepaalde details die controle of vermijding in de hand werken. Als je die eruit haalt, wordt het volledig ACT. Wat ik ook vaak hoor van collega’s is dat ze ACT en CGT combineren. Ik zou niet weten hoe dat moet. Want op het moment dat er toch een klein beetje controlebehoefte doorheen sijpelt, is het geen ACT meer.’

Aan de slag met regels doorbreken
Juist als je het nog nooit hebt gedaan, leent ACT zich volgens Melcher heel goed om ermee aan de slag te gaan. ‘Omdat je dingen echt anders gaat doen. Dat kan in het begin best een beetje vreemd zijn, in de zin van dat je oefeningen gaat doen om je eigen regels te doorbreken. Zodat je echt dat gevoel ervaart van uit je comfortzone stappen. Dat is op het moment zelf natuurlijk heel lastig. Maar ik denk dat het superleuk is om daar met de groep doorheen te gaan en elkaars ervaringen te horen. Dat heb ik tijdens de ACT-opleidingen die ik heb gevolgd, in ieder geval heel erg interessant en leuk gevonden.’

Over Melcher Ophuis
Melcher Ophuis werkt als GZ-psycholoog bij Psychologenpraktijk SPEL. Hij heeft jarenlange ervaring in de eerstelijnszorg en revalidatiezorg. Sinds 2015 werkt Melcher met ACT, aangevuld met oplossingsgerichte therapie en EMDR. Vanuit deze ruime ervaring, aangevuld met opleidingen en supervisietrajecten, neemt hij graag anderen mee in de grote toegevoegde waarde van ACT.

Combi van zelf ervaren en toepassen in je eigen praktijk
In de Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy van PAO neemt Melcher je op een heel praktische manier mee in de eerste vijf à zes gesprekken van ACT die hij met cliënten heeft. ‘In die gesprekken wordt een aantal thema’s aangestipt die in deze fase van de therapie over het algemeen bij elke cliënt terugkomen. Dat doen we in een mooie combinatie van aan den lijve ervaren hoe ACT werkt en zelf aan de slag gaan met de therapie in je eigen praktijk. Want, je kan heel erg je best doen om in je brein te bedenken hoe het gaat voelen en hoe het gaat zijn, als je het niet uitvoert, het dus niet echt ervaart, gaat er niets veranderen.’ Lachend: ‘Daar hamer ik altijd op bij mijn cliënten en dat ga ik ook doen bij de cursisten.’

De Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy van PAO in het kort:

• Theoretische verdieping in ACT en Relational Frame Theory (RFT)
• Werken met experiëntiële oefeningen, metaforen en ACT processen
• ACT processen inzetten in je eigen praktijk
• Therapeutische vaardigheden ontwikkelen om met ACT te werken
• Zelf de kracht van ACT ervaren

Check de startdatum van de eerstvolgende cursus:
Basiscursus ACT Acceptance and Commitment Therapy